Τα επικίνδυνα αιωρούμενα μικροσωματίδια στον καπνό των καυσόξυλων

 Η απίθανη τιμωρία των ελληνικών νοικοκυριών με την βάρβαρη υπερφορολόγηση του πετρελαίου θέρμανσης, οδήγησε στη χρησιμοποίηση ξεχασμένων πηγών θέρμανσης όπως είναι οι ξυλόσομπες, τα κλασικά τζάκια και οι λέβητες με καυσόξυλα.

 Η παράνομη υλοτόμηση ακόμα και δασών – μνημείων βρίσκεται πλέον στο απόγειο της.     Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το σπάνιας ομορφιάς δάσος στα νότια της Σκιάθου που αποδεκατίζεται.

Σαν τα ‘φουγάρα’ , όμως τώρα οι καμινάδες, επέφεραν σημαντική  αύξηση των αιωρούμενων μικροσωματιδίων στην ατμόσφαιρα.

Η αύξηση αυτή σε πολλές  περιπτώσεις ξεπερνάει το ανώτατο επιτρεπτό όριο .

Πριν λίγες ήμερες  στη Θεσσαλονίκη, στο κέντρο της πόλης, τα αιωρούμενα μικροσωματίδια, έφτασαν στα 240 μg/m3 με μία μέση τιμή 102, όταν το όριο επιφυλακής είναι 90 και το όριο επιβολής μέτρων τα 110. Το φαινόμενο αυτό αποδόθηκε στη συχνή χρησιμοποίηση των τζακιών με καυσόξυλα και των ξυλοσομπών, στην άπνοια και στις κλιματικές συνθήκες που επικρατούσαν.

Τζάκια , ξυλόσομπες και λεβητες εκλύουν σε γενικές γραμμές 30 φορές περισσότερα αιωρούμενα μικροσωματίδια στο κιλό καύσιμης ύλης από ένα σύγχρονο και καλά συντηρημένο καυστήρα. Αυτό σημαίνει πως η ρύπανση που προκαλεί ένας σύγχρονος καυστήρας που θερμαίνει 30 διαμερίσματα σε μια πολυκατοικία είναι η ίδια με εκείνη που προκαλεί ένα μόνο παραδοσιακό τζάκι με καυσόξυλα που θερμαίνει ένα μόνο δωμάτιο. Γενικά τα κλασικά τζάκια με καυσόξυλα και οι παραδοσιακές ξυλόσομπες εκλύουν 19.3, οι παλαιοί λέβητες ξύλου 17.1, οι νέες ξυλόσομπες 12.2, τα ενεργειακά τζάκια 5.1 και οι σύγχρονοι λέβητες πετρελαίου ή με πέλετ 0.6 μg αιωρούμενα μικροσωματίδια ανά κιλό καύσιμης ύλης. Οι τιμές αυτές για τα θερμαντικά μέσα που χρησιμοποιούν ξύλα διαφέρουν αν η καύσιμη ύλη είναι βαμμένο ξύλο ή μοριοσανίδες.

Αξίζει να αναφερθεί κανείς με μεγαλύτερη λεπτομέρεια για τα αιωρούμενα μικροσωματίδια και τις επιπτώσεις τους στην υγεία του ανθρώπου μια και είναι οι βασικότεροι ρύποι που εκλύονται από τα τζάκια και τις σόμπες καυσόξυλων.

Αξίζει επίσης να αναφερθεί πως η χρησιμοποίηση στο τζάκι βερνικωμένων κομματιών επίπλων είναι πολύ επικίνδυνη γιατί εκπέμπονται στον αέρα μικροσωματίδια υδραργύρου και αρσενικού.

Και σαν να μην έφτανε αυτό τα μικροσωματίδια αυτά με την προσρόφηση άλλων χημικών ενώσεων μετατρέπονται σε πραγματικούς ‘φονιάδες’ της ζωής μας. Κάθε ενήλικο άτομο αναπνέει ημερησίως 10 κυβικά μέτρα αέρα. Η ποιότητα κατά συνέπεια του αναπνεόμενου αέρα αποκτά ιδιαίτερη σημασία για την υγεία του ανθρώπου. Είναι ακόμα γνωστό πως η ατμοσφαιρική ρύπανση θεωρείται υπεύθυνη για μεγάλο αριθμό θανάτων, αλλά και ασθενειών του αναπνευστικού και καρδιαγγειακού συστήματος. Αυτό παρατηρείται ιδιαίτερα στα μεγάλα αστικά κέντρα.

Η ικανότητα του αναπνευστικού συστήματος του ανθρώπου να προστατεύε­ται από τα αιωρούμενα στο περιβάλλον μικροσωματίδια καθορίζεται κυρίως από το μέγεθος και τη χημική σύσταση των τελευταίων. Όσο πιο μικρή είναι η διάμετρός τους τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα εισχώρησής τους σε βαθύτερη περιοχή των πνευμόνων και η επικάθισή τους στις πνευμονικές κυψελίδες. Η συνεχιζόμενη μάλιστα εναπόθεση των μικροσωματιδίων αυτών προκαλεί σοβαρή βλάβη στην υγεία του ανθρώπου. Πιο αναλυτικά στη ρινολαρυγγική κοιλότητα επικάθονται τα μεγαλύτερης διαμέτρου μικροσωματίδια. Στην τραχεία και στις κυψελίδες το μεγαλύτερο ποσοστό από τα επικαθήμενα μικροσωματίδια είναι μικρής διαμέτρου. Βέβαια η αντίδραση του οργανισμού στη ρύπανση από τα αιωρούμενα μικροσωματίδια εξαρτάται και από τη χημική τους σύσταση καθώς και από τα άλλα χημικά σωματίδια που μπορούν να μεταφέρουν. Κι έχει επίσης αποδειχτεί πως δεν είναι απίθανη η δημιουργία με διάφορες αντιδράσεις μεταλλαξιογόνων ή και καρκινογόνων ουσιών. Το γεγονός ότι τα PM-10 και PM-2.5 μικροσωματίδια μπορούν και εισχωρούν στο εσωτερικό των κτηριακών εγκαταστάσεων και να δημιουργούν επικίνδυνα συσσωρευμένα μικροσωματίδια στην ατμόσφαιρα των κατοικιών, όταν εμπλουτίζεται από άλλες ουσίες όπως από το κάπνισμα ή τα κλασικά τζάκια καυσόξυλων και τις ξυλόσομπες πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η μελέτη της Oμάδας Κτηριακού Περιβάλλοντος του Τμήματος Φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, η οποία κατέδειξε την παρουσία υψηλών συγκεντρώσεων από PM-10, PM-2.5 και VOCs σε 50 κατοικίες στο Κερατσίνι, στον Πειραιά, στη Νίκαια, στην Καλλιθέα, στο Χαλάνδρι, στα Πατήσια, στου Ζωγράφου, στην Καισαριανή, στο Καματερό, στο Μενίδι και στη Ραφήνα. Οι συγκεντρώσεις των αιωρούμενων αυτών μικροσωματιδίων ξεπερνούν τα ανώτατα επιτρεπτά όρια που καθορίζει η Ευρωπαϊκή Ένωση για τον αέρα του εσωτερικού χώρου. Οι βασικές πηγές τους είναι το εξωτερικό περιβάλλον, ο καπνός του τσιγάρου, οι εγκαταστάσεις κεντρικής θέρμανσης και όσες συσκευές έχουν ανοιχτές εστίες φωτιάς. Χωρίς βέβαια να λησμονείται το ‘τσουνάμι’ των ρύπων και των άλλων αιωρούμενων μικροσωματιδίων που κουβαλούν οι σύγχρονες κατοικίες. Τα αποτελέσματα της μελέτης αυτής έδειξαν πως στα 21 σπίτια η συγκέντρωση PM-2.5 ξεπέρασε τα 65 μg/m3. Τα PM-10 στο 94% των κατοικιών βρέθηκαν πάνω το όριο των 55 και σε όχι ευκαταφρόνητο αριθμό κατοικιών έφτασε στα 400 και 500 μg/m3. Σχετικά με τις VOCs με εξαίρεση τη Νίκαια στο 70% των κατοικιών ξεπέρασε το όριο των 0.05 ppm (μέρη στο εκατομμύριο), που συνδέεται με ένα αίσθημα δυσφορίας. Τα μικροσωματίδια PM-2.5 έχουν σε ποσοστό 65% μόλυβδο.
Τα αιωρούμενα μικροσωματίδια θεωρούνται υπεύθυνα για πληθώρα καρδιακών και αναπνευστικών παθήσεων. Αναφέρονται για παράδειγμα το άσθμα, η βρογχίτιδα και το εμφύσημα. Βέβαια η βλαβερότητα στον ανθρώπινο οργανισμό επηρεάζεται και από τη σύνθεση των μικροσωματιδίων.

Γενικά τα αιωρούμενα μικροσωματίδια που προέρχονται από τα τζάκια και τις ξυλόσομπες μπορεί να προκαλέσουν βήχα, πονοκέφαλο και ενίοτε άσθμα. Κι αυτό μόνο όταν αιωρούνται μόνα τους στο εσωτερικό περιβάλλον της κατοικίας. Κάτι τέτοιο βέβαια είναι εντελώς απίθανο.
Η αύξηση των αιωρούμενων μικροσωματιδίων στον αέρα κατά 10 μg/m3 αυξάνει τη θνησιμότητα κατά 0.6% και κατά 1% τις εισαγωγές για επείγοντα αναπνευστικά περιστατικά στα Νοσοκομεία. Σε μακροχρόνια βάση μία πόλη με αυξημένη συγκέντρωση κατά 10 μg/m3 σε αιωρούμενα μικροσωματίδια έχει σε σύγκριση με μια άλλη πόλη 6% αυξημένη γενική θνησιμότητα και 14% από καρδιοναναπνευστικά αίτια.

Υπολογίζεται πως αν τα αιωρούμενα μικροσωματίδια μειωθούν κατά 5 μικρογραμμάρια στο κυβικό μέτρο θα αποφεύγονταν σε ετήσια βάση 800 πρόωροι θάνατοι.

Στην Αγγλία μετά το περιστατικό θανάτων το 1952 έχει απαγορευτεί η χρήση των τζακιών. Κι αυτό γιατί ο πυκνός καπνός που κάλυψε το Λονδίνο είχε ως αποτέλεσμα να πεθάνουν 4000 άτομα μέσα σε 4 ημέρες, άλλα 8.000 στις επόμενες εβδομάδες και 100.000 άτομα κατέληξαν στο κρεβάτι ή στα Νοσοκομεία. Βέβαια εκείνη την εποχή τα τζάκια στο Λονδίνο έκαιγαν ορυκτό άνθρακα. Η θνησιμότητα συσχετίζεται και με το κλίμα. Πιο συγκεκριμένα, όσο ανεβαίνει ο υδράργυρος τόσο αυξάνεται η θνησιμότητα. Σε σχετικά κρύες πόλεις η αύξηση των μικροσωματιδίων κατά 10 μg/m3 αντιστοιχεί σε αύξηση της θνησιμότητας κατά 0,29% ενώ σε θερμές πόλεις όπως η Αθήνα, η Βαρκελώνη και άλλες κατά 0,82%. Το μόνο θετικό όσον αφορά στην Αθήνα είναι ότι το ποσοστό των ηλικιωμένων είναι μικρότερο σε σχέση με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές πόλεις.

Πρόσφατες έρευνες απέδειξαν ότι τα αιωρούμενα μικροσωματίδια με διάμετρο μικρότερη από 7 μm μπορεί εισπνεόμενα να καταλήξουν στο κυκλοφορικό σύστημα και να προκαλέσουν καταστροφή των μακροφάγων, που αποτελούν το βασικό δομικό υλικό των αθηρωματικών πλακών στα τοιχώματα των αρτηριών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία θρόμβων, που μπορεί να πυροδοτήσουν καρδιακή προσβολή ή εγκεφαλικό επεισόδιο. Είναι επίσης επιβεβαιωνόμενο πως τα μικροσωματίδια αυτά μπορεί να προκαλέσουν φλεγμονή στους πνεύμονες που μπορεί να οδηγήσει σε θάνατο από καρδιακό επεισόδιο.

Υπάρχουν επίσης στοιχεία που δείχνουν ότι τα αιωρούμενα μικροσωματίδια με διάμετρο μικρότερη του 0.1 μm μπορεί να περάσουν μέσα από τις κυτταρικές μεμβράνες και να μεταναστεύσουν σε άλλα όργανα, συμπεριλαμβανομένου και του εγκεφάλου. Αναφέρεται ότι τα μικροσωματίδια αυτά μπορούν να προκαλέσουν παρόμοια με την ασθένεια Alzheimer εγκεφαλική βλάβη. Ακόμα στην περίπτωση της αιθάλης που εκπέμπεται από τους σύγχρονους κινητήρες ντήζελ τα μικροσωματίδια μπορεί να μεταφέρουν τα καρκινογόνα βενζοπυρένια που είναι προσροφημένα στην επιφάνειά τους. 
Από επιδημιολογικές μελέτες αλλά και από πειράματα που έχουν διεξαχθεί σε πειραματόζωα καθώς και σε κύτταρα ανθρώπων και ζώων, διαπιστώθηκε πρόκληση τοξικών αντιδράσεων στον οργανισμό από αιωρούμενα μικροσωματίδια. Τα αποτελέσματα αυτών των αντιδράσεων είναι πνευμονικό οίδημα, δυσλειτουργίες στο νευρικό σύστημα ακόμη και υποτοξικό στρες.

Γενικά τα ανώτατα επιτρεπόμενα όρια των PM-10 σε 24ωρη βάση είναι 50 μg/m3 και η υπέρβασή τους μειώθηκε από τις 35 σε 7 φορές το χρόνο. Τα όρια αυτά σε ετήσια βάση από το 2010 καθορίστηκαν από 40 σε 20 μg/m3. Η συγκέντρωση 90 μg/m3 αποτελεί όριο επιφυλακής, ενώ εκείνη των 110 μg/m3 όριο συναγερμού. Για τα ΡΜ-2.5 μικροσωματίδια η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας έθεσε ως ανώτατο όριο τα 10 μg/m³.

Δυστυχώς, μισό εκατομμύριο άτομα πεθαίνουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση κάθε χρόνο από ατμοσφαιρική ρύπανση.

Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πως τα παραδοσιακά τζάκια με καυσόξυλα και οι ξυλόσομπες αποτελούν πηγές παραγωγής αιωρούμενων μικροσωματιδίων. Δεν είναι όμως οι μόνες. Έπειτα τα εκλυόμενα από τις πηγές αυτές θέρμανσης μικροσωματίδια, αν η καιόμενη ύλη είναι καθαρή και το περιβάλλον στο οποίο διαχέονται είναι απαλλαγμένο από άλλους ρύπους, θα είχαν μικρότερη βλαβερότητα στην υγεία του ανθρώπου. Κάτι τέτοιο όμως είναι εντελώς απίθανο. Κατά συνέπεια και το τζάκι και η σόμπα καυσόξυλων έχουν το δικό τους μερίδιο ευθύνης στη ρύπανση του περιβάλλοντος. Ακόμα οι πηγές αυτές θέρμανσης μειώνουν τον πολύτιμο για την αντιμετώπιση του φαινόμενου της υπερθέρμανσης του πλανήτη βιοάνθρακα και γίνονται μέσα αφανισμού ακόμα και δασών φυσικών μνημείων.

Δρ Βαγγέλης Α. Μπούρμπος*